Vergiler ve sigorta primleri, çalışanların ücretleri üzerinden çalıştıkları devlet kurumlarına ödenen yasal kesintiler olarak tanımlanabilir. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 79 ve devamı maddeleri kapsamında hangi ücretin prime dahil olduğu ve söz konusu primlerin nasıl tahsil edileceğine ilişkin düzenlemeler getirilmiştir. 5510 sayılı Kanun’un 79. maddesinde kısa ve uzun vadeli sigortalar ile genel sağlık sigortası için işbu kanunda öngörülen her türlü ödemeler ile yönetim giderleri karşılanmak üzere; kurumun prim almak, ilgililerin de prim ödemek zorunda olduğu ifade edilmiştir.
5510 sayılı Kanun’un madde 80/1-c’de belirtilen istisnalar dışında her ne adla yapılırsa yapılsın tüm ödemeler ile ayni yardım yerine geçmek üzere yapılan nakdi ödemelerin prime esas kazanca tabi tutulacağı belirtilmiştir.
5510 sayılı Kanun’un 89. maddesinde belirtildiği üzere yanlış veya yersiz alınmış olduğu tespit edilen primler, alındıkları tarihten on yıl geçmemiş ise, hisseleri oranında işverenlere, sigortalılara, isteğe bağlı sigortalılara veya genel sağlık sigortalılarına veya hak sahiplerine kanuni faizi ile geri verileceği ifade edilmiştir.
Yersiz kesilen SGK primlerinin iadesine ilişkin Yargıtay 10. Hukuk Dairesi’nin 16.02.2009 tarihli, 2007/22025 Esas ve 2009/1536 Karar numaralı kararında;
“5510 sayılı Yasanın 89. maddesiyle yenden getirilen yersiz alınan primlerin iadesi hükmünün, 5510 sayılı Yasanın yürürlüğü öncesinde gerçekleşen işlemlere uygulanmasına olanak veren bir düzenleme bulunmadığı gibi gerek Özel Hukuk ve gerekse Kamu Hukuku alanında, kural olarak her Kanun, ancak yürürlüğe girdiği tarihten sonraki zamanda meydana gelen olaylara ve ilişkilere uygulanır; o tarihten önceki zamana rastlayan olaylara ilişkilere uygulanmaz. Bu ilke gereğince davanın yasal dayanağı olan 506 sayılı Yasanın 84. maddesi gereğince yanlış ve yersiz alınan primlerin alındıkları tarihten itibaren 10 yıl içinde işverenlere geri verileceği hükmü düzenlenmektedir. Madde de açıkça belirtilmemiş olmakla birlikte, “yanlış ve yersiz alınan prim” kavramına, prime tahakkuk ettirilen gecikme zammı ile faiz işletilmesi de dahil bulunmaktadır…”
Yol Paralarından Kesilen Yersiz SGK Primlerinin İadesi
Yol yardımı, işçiye işe gelip gitmesini kolaylaştırmaya yönelik ödenen tutardır. 4857 sayılı İş Kanunu’nda yol parasına yönelik herhangi bir zorunluluk bulunmadığından dolayı, işçi ve işveren arasında yapılan iş sözleşmesine yol yardımı hususu eklenebilir. Yol yardımı ya da yol parası olarak nitelendirilen bu ek ödeme, genellikle sürekli olmakla birlikte tüm şirketi kapsayıcı bir niteliktedir. İşçiye verilen yol yardımı bir yan hak olarak nitelendirilir. Buna bağlı olarak da, yol yardımının prim dahilinde değerlendirilmesi gerekir. Yol parasının verilmesi nakdi veya ayni olarak gerçekleştirilebilir.
Belirtmek gerekir ki, 7036 sayılı İş Mahkemeleri Kanunu uyarınca 5510 sayılı Kanun ile diğer sosyal güvenlik mevzularından kaynaklanan uyuşmazlıklarda dava açılmadan önce Sosyal Güvenlik Kurumu’na başvurulması zorunlu tutulmuştur. Bu başvurma zorunluluğu, dava şartı olarak düzenlenmiştir.
Konu hakkında Yargıtay 21. Hukuk Dairesi’nin 2015/16449 Esas ve 2016/7780 Karar sayılı kararında;
“…506 sayılı Yasanın 77/2. maddesinde prim hesabında göz önünde tutulmayacak kazançlar tahdidi olarak belirtilmiştir. 506 sayılı Yasanın 77/2. maddesinin son cümlesinde ise, sayılanların dışında her ne ad altında ödeme yapılırsa yapılsın tüm ödemelerin prime tabi tutulacağı belirtilmiştir. Somut olayda, veri giriş ve kontrol işletmeni hizmet alımı açık ihalesinin, davacı işyeri ile İstinye Devlet Hastanesi arasında akdolunan tek tip idari şartnamesinin, davacı işyerine ait 2007/01-2007/12 dönemlerine ait aylık prim hizmet belgelerinin dosyaya sunulduğu, tek tip idari şartnamesi ile davacı şirket tarafından çalışanlara yapılacak olan yol yardımı tutarının açıkça öngörüldüğü, davacı şirketçe de yol yardımlarının ücret bordolarına dahil edildiği, yemek yardımı olarak herhangi bir ödemede bulunulmadığı anlaşılmakla Mahkemece davacı şirket tarafından yapılan yol yardımlarının sigorta primine esas kazanca dahil edilemeyeceği göz önünde bulundurulmaksızın yazılı şekilde hüküm kurulması hatalı olmuştur.”
SGK, 04.08.2017 tarihli genel yazısında söz konusu üniteler tarafından mahkeme kararı gözetilerek 30 günlük infaz süresince iptal prim belgelerinin düzenlenmesi ve buna bağlı olarak da iade işlemlerinin yapılması gerektiğini ifade etmiştir. SGK yayımlanmış olduğu bu yazısında, İş Mahkemelerinde açılan bu davaların kurumların aleyhine sonuçlandığı ve Yargıtay’ın da verilen kararları kabul ederek onayladığını belirtmiştir.
Yemek ve Konaklama Ücretinde SGK Primlerinin İadesi
SGK tarafından yayınlanan genel yazıda yol yardımlarının yanı sıra yemek ücretlerinin de iade edilmesi gerektiği düzenlenmiştir. Kural olarak yapılan yemek ve yol yardımlarının nakdi olarak yapıldığı zaman prime konu olabilecekken, ayni olarak yapılan yardımlarda primin söz konusu olmayacağı ifade edilmektedir.
Ancak, Yargıtay’ın vermiş olduğu kararlar çerçevesinde yapılan yardımın nakdi veya ayni yapılmış olmasının yardımın mahiyetini değiştirmediği belirtilmiştir.
Yargıtay 21.Hukuk Dairesi’nin 2016/4159 Esas ve 2016/10433 Karar sayılı kararında;
“506 sayılı Yasa’nın 77. madde 1. fıkrasında prim hesabında göz önünde tutulacak kazançlar belirtilmiş, 2. fıkrasında ise bunun istisnaları gösterilmiştir. Fıkrada ifade edildiği biçimde sosyal amaçlı olarak veya işverenin yasa ve sözleşme dışında sigortalısına yaptığı yardım ve ödemeler prim hesabında nazara alınmazlar ve prime tabi tutulmazlar. Bu ödeme veya yardımlar ücret ve benzeri ödemelerden tamamen farklı nedenlere dayanırlar. İşin karşılığı olmaktan ziyade insani değer yargıları sonucu verilirler. Yasa bunları sayarak belirtmiştir. Bu yardımlar ölüm, doğum ve evlenme yardımları, yolluklar, kıdem, ihbar ve kasa tazminatları, ayni yardımlar, yemek, çocuk ve aile zamlarıdır. Burada ayni yardımlar özellik gösterir. Ayni yardımdan amaç, sosyal veya kişisel bir ihtiyacın karşılanması yolunda yapılan bir yardımdır. Yardımın ayni veya para olarak yapılmasının önemi bulunmamaktadır. Örneğin; işverenin sigortalılarına dağıttığı elbise, ayakkabı, sigortalı çocukları için, kitap, kırtasiye gibi yardımlar, doğrudan ayni nitelik taşımasına karşın bu yardımlar yemek bedeli, taşıt gideri, yakacak bedeli, dikiş ücreti mesken veya sağlık yardımı, öğrenim yardımı türünden nakitte olabilir. Bu tür somut biçimde belli edilmiş bir ihtiyaca yönelik yardımlar ayni yardım olarak kabul edilir ve prim hesabında dikkate alınmazlar…”
5510 sayılı Kanun’un 80/1-c maddesinde ifade edildiği üzere b bendinde belirtilen esas kazanca tabi olmayacak kazançlar istisnai olarak ifade edilmiştir. Bunlar dışında kalan yardımların prime tabi tutulması gerekir. Ayni yardım eğer nakdi olarak yapılmışsa prime tabi olması gerekir. Böylelikle belirtilen istisnalar dışında kalan yardımların ayni yardım yerine geçen nakdi ödemeler de sigorta primine konu olması gerekir.
Yargıtay 10.Hukuk Dairesi’nin 2015/18754 Esas ve 2016/18443 Karar sayılı kararında;
“Görüldüğü gibi anılan madde hükmünde, hangi kazançların prim hesabına esas alınamayacağı sayma yöntemiyle belirlenmiş olup, Türk hukukunda egemen olan kurala göre, ayrık hükümler genişletici değil, daraltıcı yoruma tabidirler ve anılan kural, 23.05.1960 tarihli 11/10 sayılı Yargıtay İçtihadı Birleştirme Kararında da vurgulanmıştır. Bu karar da sigortalılara ödenen yemek paralarının ayni yardım niteliğinde bulunduğu sonucuna varılmış ve prime esas kazancın belirlenmesinde dikkate alınamayacağı görüşü benimsenmiştir.”
Görev yollukları işveren tarafından sigortalı işçiye verilen ve işçinin geçici bir görevle başka yere gönderilmesini ya da görev yerinin değiştirilmesi sonucunda ortaya çıkan yol masrafı, yevmiye, yer değiştirme masrafı gibi masrafları kapsayan ödeme olarak tanımlanabilir.
Konaklama ücreti, görev yollukları kapsamında kalıyorsa ise ortaya çıkacak olan ücret prime tabi olmayacak istisna kapsamında olacaktır. Ancak, SGK görev yolluklarının özel sektörde belge ile kanıtlanmasını aramaktadır. Buna göre de kanıtlanan görev yolluğu sigorta primine tabi olmayıp, prim esas kazancına dahil edilmez. Bunun dışında kalan konaklama ücreti, görev yollukları kapsamında değerlendirilemez. Yargıtay, işçiye yapılan kira yardımı gibi yardımları süreklilik arz eden durum olduğunda aynı yardım gibi değerlendirmeyip prime tabi olacağını ifade etmektedir.
Yargıtay vermiş olduğu bir kararında, işveren tarafından çalışmakta olan sigortalılara barınma maksatlı olarak tahsis edilen konut ve bu konutların sahipleriyle işveren arasında yapılan sözleşme gereği mülk sahibine yapılan kira ödemeleri ile ilgili olarak; sigortalı çalışanlara nakdi olarak doğrudan bir ödeme yapılmadığı, işveren tarafından mülk sahibinin banka hesabına yatırıldığı, dolayısıyla 80’inci maddenin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında prime esas tutulacak bir kazanç elde edilmemesi nedeniyle, sigortalılar için işveren tarafından mülk sahibine yapılan ödemeler, sigortalıya doğrudan yapılan bir ödeme olmadığı için sigorta primine esas kazanca tabi tutulmadığını ifade etmiştir.
Sonuç
Yol yardımı, 5510 sayılı Kanun’un m. 80/1-b’de ifade edilen istisnalardan olmadığı için, m. 80/1-c’ye dayanarak SGK primleri kapsamında olması gerekir. Buna bağlı olarak da, SGK tarafından yayımlanan genel yazılar çerçevesinde, kurumlarca kesilen sigorta primlerinin ödenmesi gerektiği ifade edilmiştir.
Yol yardımı, yemek ücreti ve konaklama ücreti hem nakdi şekilde hem de ayni şekilde yapılabilir. Yargıtay vermiş olduğu kararlarla yapılan yardımın nakdi ödenmiş olmasının yardımın niteliğine ilişkin bir önem arz etmediğini ifade etmektedir. Dikkat edilmesi gereken husus; ödemenin mahiyetinin belirleyici olması noktasıdır.
Eğer ki yapılacak yol, yemek veya konaklama ücreti yardımları sürekli değilse ya da belge ile kanıtlanabilir nitelikte ise prime konu olamaz. Ancak, diğer türlü yardım sürekli ise ve görev yolluğu şeklinde değilse 5510 sayılı Kanun’un m. 80/1-c ve m. 89 kapsamında yapılan yardımlarının iadesinin yapılması gerekir.
Yol Yardımı Kapsamında SGK Primi Kesilir mi?
SGK tarafından hangi ücretler üzerinden nasıl prim tahsil edileceği 5510 sayılı Kanunun 79 ve devamı maddelerinde düzenlenmiş bulunmakla beraber, kısa ve uzun vadeli sigortalar ile genel sağlık sigortası için, kanun kapsamında belirtilen her türlü ödemeler ile yönetim giderlerini karşılamak üzere Kurum prim almak, ilgililer de prim ödemek zorunludur.
Yol yardımı ya da yol parası, sigortalıya işe gidip gelebilmesinde destek olarak verilen ek bir ödeme olup; söz konusu ödemenin 5510 sayılı Kanunun 80’inci maddesinin birinci fıkrasının (c) bendinde belirtildiği şekilde “(b) bendinde belirtilen istisnalar dışında her ne adla yapılırsa yapılsın tüm ödemeler ile ayni yardım yerine geçmek üzere yapılan nakdi ödemeler prime esas kazana tabi tutulur.” hükmü uyarınca prime esas kazanca dahil edilmesi gerekir.
Yol yardımı ya da yol parası iş sözleşmesine ya da şirket geleneğine dayalı olarak ödenen yan haklardır. Genellikle süreklidir, tüm şirketi kapsar. Görev yollukları ise işverence sigortalının geçici bir görevle başka yere gönderilmesi ya da görev yerini değiştirmesi dolayısıyla yol masrafı, gündelik (yevmiye), yer değiştirme masrafı olarak duruma bağlı ödenen ödemelerdir. Özel sektörde ödenen görev yollukların, “görev yolluğu” olarak ödendiğinin belge vasıtasıyla kanıtlanabilir olması gerekmektedir. Kanıtlanması durumunda sigorta primine tabi değildir, prime esas kazanç matrahına dahil edilmez.
Yanlış veya Yersiz Olarak Alınan Primlerin İadesi Nasıl Gerçekleşir?
Yol paraları üzerinden yersiz olarak kesilen primlerin iadesine ilişkin olarak 7036 sayılı İş Mahkemeleri Kanunu’nun 4. maddesi uyarınca dava açmadan önce Kurum’a başvurmak zorunludur. Dilekçe verilerek primlerin iadesi için Kurum’a başvurulması gerekmektedir.
Yapılan bu başvuruya altmış gün içinde Kurum’ca cevap verilmezse talep reddedilmiş sayılmaktadır. Kuruma yapılacak başvuruda geçirilecek süre zamanaşımı ve hak düşürücü sürelerin hesaplanmasında dikkate alınmamakta olup; Kurum’a karşı dava açılabilmesi için taleplerin reddedilmesi veya reddedilmiş sayılması şarttır.
Kurum’un iade talebini reddetmesi ya da altmış günlük kanuni süre içerisinde başvuruya herhangi bir cevap vermemesi halinde ise iş mahkemelerinde dava açılması gerekmektedir. Bu dava şartı olarak düzenlenmiş bulunmaktadır. Dava dilekçesinin ekinde Kurum’a yapılan başvuru ve Kurum’un başvuruya ilişkin verdiği cevap yer alır. Açılan davada bilirkişi marifetiyle işverenin ödediği primlerin dökümleri ile SGK kayıtları karşılaştırılarak yersiz ödenen primlerin işleyen faiziyle birlikte tutarı hesaplanmaktadır.
Yersiz Olarak Kesilen Primlere Faiz İşler mi?
5510 sayılı kanunun 89/3 maddesine göre; “Yanlış veya yersiz alınmış olduğu tespit edilen primler hak sahiplerine kanunî faiziyle birlikte geri verilir. Kanuni faiz, primin Kurum’a yatırıldığı tarihi takip eden ay başından, iadenin yapıldığı ayın başına kadar geçen süre için hesaplanır.” Görüldüğü üzere yersiz ödenen primlerin kanuni faiziyle birlikte iadesi gerekmekte olup; faiz primin Kurum’a yatırıldığı tarihi takip eden ay başından, iadenin yapıldığı ayın başına kadar geçen süre boyunca işlemeye devam eder.
Kıdem ve İhbar Tazminatından Prim Kesilir mi?
Kıdem tazminatından sadece binde 7,59 oranında damga vergisi kesilmektedir. Bunun dışında kıdem tazminatından herhangi bir prim kesintisi yapılmaz. İhbar tazminatından ise yüzde 15 gelir vergisi ve binde 7,59 oranında damga vergisi kesintileri yapılır. Dolayısıyla ihbar tazminatında durum kıdem tazminatından farklıdır. Kıdem ve ihbar tazminatından sigorta primi ve işsizlik sigortası primi kesintisi ise yapılmaz. Çünkü bunlar prime tabi olmayan ödemelerdir.
Kaynakça
Atlan Hülya, 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nda İsteğe Bağlı Sigortalılık, (İstanbul, İstanbul Kültür Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011).
Kırmızı Evran, Sosyal Güvenlik Hukukunda Fazla ve Yersiz Ödemelerin Geri Alınması, İSGHD, Cilt: 15, Sayı: 58, Yıl: 2018, Sayfa: 529-558.
Uşan, M.F. ve Erdoğan (2020), İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku. Seçkin Yayıncılık.
