Son dönemde Dünya’da yaşanan küresel krizler ve gelişen teknoloji karşısında şirketler yeni ödeme yöntemi arayışlarına ve yeni finansman kaynağı arayışına gitmiştir. Şirketlerin nakit akışını yönetememesi, stoklarını eritmekte zorlanması ve likiditelerini hızlı bir şekilde nakde çevirememesi “bir mal veya hizmetin yine bir mal veya hizmete karşılık el değiştirmesi” olarak tanımlanan barter sisteminin daha çok kullanılmasına yol açmıştır.
Barter sistemi birebir takas sisteminden farklı olarak, bir barter şirketinin kontrolünde bu barter sistemine üye olan şirketlerin ortak bir pazar içerisinde satın aldıkları mal veya hizmetlerin bedelini yine mal ve hizmet olarak ödedikleri bir organizasyondur.
Öncelikle belirtilmelidir ki; Türk Hukuku’nda barter sistemi ile ilgili bir kanun veya düzenleme bulunmamakla birlikte, uygun düştüğü ölçüde Türk Borçlar Kanunu (TBK), Türk Medeni Kanunu (TMK) ve Türk Ticaret Kanunu (TTK) hükümleri uygulanmaktadır.
Barter Sistemi Nedir?
Barter kelime anlamı olarak İngilizce kökenli bir kelime olup; “iki taraf arasında düzenlenen ve para kullanılmaksızın bir malın diğer malla değiştirilmesini öngören” anlaşma, takas ve trampa anlamlarına gelmektedir.[1]
Barter sisteminin işleyebilmesi için bu sistemi kontrol ve organize edecek bir barter şirketinin bulunması gerekmektedir. Çünkü, takas medeniyetin doğumundan itibaren kullanılan en ilkel ticaret yöntemlerinden biri olmakla birlikte, güven esasına dayalı bir sistemdir.
Şirketlerin karşılıklı takas ettiği hizmet veya malların aynı anda teslimi bazen mümkün olmayabilir. Barter organizasyonunu sağlayan şirket garantör olarak yapılan işlemleri şirketlerin carisine kaydederek, yapılan işlemleri denetler. Bu barter organizasyonuna şirketler üye olarak satmak istedikleri hizmet ve malları barter şirketine bildirir. Üye şirketler ihtiyaç duyduğu ürünü satın alarak barter sistemine borçlanmış olur. Bu borcu yine barter sistemindeki diğer şirketlere mal veya hizmet vererek öderler.
Barter sistemi içerisinde bulunmayan mal veya hizmetlerin sistem dışından temini de mümkün olabilmektedir. Bu çok çeşitliliğin sonucu olarak da barter sistemi üyelerine zengin bir pazar alanı yaratmaktadır. Üyeler, satın almak istedikleri mal veya hizmete dair taleplerini barter şirketine ileterek onay almakta ve onayı takiben satıcı üye ile sözleşmeler yapmaktadırlar. Satın aldığı mal veya hizmete karşılık kendi ürünlerini belirli bir süre içinde satamazsa bu borcu nakit olarak ödemek zorundadır. Bu süre organizatör barter firmasına göre değişiklik gösterirken genelde 9-12 aydır.
Barter organizasyonları alıcı ile satıcıyı bir araya getirerek mal ve hizmet takasının yapılmasına aracılık ederek bu işlem üzerinden komisyon ve yıllık üyelik bedeli almaktadır. Özel ve tüzel kişiler bu sisteme barter organizasyonu marifetiyle üye olmaktadır. Sisteme üye olan şirketlerden arz ve talep bilgileri alınıp, diğer üyelere sistem üzerinden duyurulmaktadır. Tarafların bir araya gelip anlaşma sağlanması halinde barter organizasyonu da işleme onay verirse tarafların carilerine yaptıkları işlem kaydedilmektedir.
Bu sistemin nasıl işlediğine dair örnek vermek gerekirse;
Bir inşaat şirketi başladığı inşaatın bitmesi için gereken malzemeyi A’dan Z’ye bu barter sistemi içinde bulabilir. Aldığı hammaddeye karşılık yaptığı binanın bazı dairelerini hammaddeyi sağlayan şirkete vererek borcunu kapatabilir.
Bir lojistik şirketine bağlı İstanbul’dan Adana’ya hammadde taşıyan tır, taşıyacağı hammaddeyi barter sistemi içerisindeki başka bir şirketten satın alabilir. Bu şirket dönüş yolunda hammadde satın aldığı şirketin mallarını Adana’dan İstanbul’a taşıyarak borcunu ödeyebilir.
Görüleceği üzere; finansmanını kendi içinde yaratan barter sistemi gittikçe küreselleşen dünya karşısında, yüksek kâr marjından asla şaşmayan banka ve diğer finans şirketlerine nazaran daha ekonomiktir.
Ülkemizde de büyük ekonomik sorunlara yol açan Covid-19 (Korona Virüs) ile birlikte bankaların ve finans şirketlerinin en iyi çözüm olmadığı görülmüştür. Bankadan kredi çekilmek istendiğinde; teminat gösterme zorunluluğu ve çoğu zaman bu teminatın sadece yarısının kredi olarak kullanılması, alınan krediye karşılık ise faiz ödenmesi ve krediyi ödemek için şirketlerin mallarını karlı satmak zorunda olması, hem şirketleri mali açıdan zor duruma düşürmekte, hem de üretilen mal ya da hizmetin kar marjı nedeni ile olması gerekenden çok daha yüksek fiyatlara satılmasını gerektirmektedir.
Fakat, barter şirketi gösterilen teminatın tamamını kredi olarak verirken, yıllık faiz yerine sadece yapılan satışlardan ciro ve işlemlere göre değişen oranlarda ortalama bir komisyon almaktadır.
Barter Çeki Nedir?
Yukarıda da bahsedildiği üzere; cari hesap sisteminin sağlıklı bir şekilde işleyebilmesi için mal veya hizmet satın alan alıcı tarafından, satıcı adına borcu gösterir bir barter çeki düzenlenmesi gerekir. Barter çeklerinde banka çeklerinden farklı olarak vade yoktur. Banka çekleri Türk Ticaret Kanunu’nda sıkı şekil şartları ile düzenlenmişken, barter çekleri sadece soyut borcu somut hala getirme işlevi görür. Bu sayede, barter çeki ispat aracı olacak ve satış ilişkilerinde satıcıya ciro edilebilen kıymetli evrak niteliği kazanacaktır.
Barter çeki satışın yapılmasından önce üye şirket tarafından barter şirketinden alınır. Barter şirketi tarafından üye şirket adına cari hesap açılır. Barter çekini talep eden üyenin, barter şirketinin istediği teminatı yatırıp, cari hesaba çekin tutarı kadar mal veya hizmet sunması gerekmektedir.
Alıcı üye barter işlemi sonrasında üç nüsha olacak şekilde barter çeki düzenler. Nüshalardan biri alıcıda, biri satıcıda kalırken üçüncü nüsha ise barter şirketine teslim edilir. Şirket tarafından barter çeki satıcının cari hesabında alacak hakkı olarak işlenirken alıcınınkine ise borç olarak işlenir.
Barter çekinin kesim işlemi yapıldıktan sonra barter üyesi şirketin hesabında alacak bakiyesi yer alır. Üye şirket bunu nakdi olarak talep edemez. Organizasyon içinde caride alacaklı olduğu kadar sistem içerisinde bulunan diğer üyelerden barter şirketi aracılığı ile mal veya hizmet temin edebilir.
Barter ile ilgili yasal bir düzenleme yapılmadığından barter çeklerinin hukuki niteliği de emsal Yargıtay Kararları ile belirlenmektedir. Bu kararlara göre barter çekleri ile ilgili aşağıdaki sonuçlara ulaşılmaktadır;
Barter çeki ile yapılan ödemeler ifa yerine geçen ödeme olarak sayılmaktadır,
Barter çeki ile ödeme alan kişiler, bu çekleri iade ederek nakit ödeme talebinde bulunamazlar,
Barter çekini düzenlemekle yükümlü olan alıcı tarafından, çekin düzenlememesi halinde borca aykırı davrandığı değerlendirilir ve borca aykırılık nedeni ile barter çeki düzenlemeyen alıcı sözleşmeden doğan borcunu nakit olarak ödemek zorunda kalır,
Barter işlemi sonucu sözleşmeye aykırı davranan taraf aleyhine açılan davada, alacağın likit ve belirlenebilir durumda olması nedeni ile icra inkar tazminatına hükmedilebilir,
Barter sistemine üye olmasa dahi, barter çeki ile ödeme kabul etmiş olan bir tacir, çek bedelini nakit olarak talep edemez. Sisteme üye olarak barter çekinin karşılığını mal ya da hizmet olarak talep etmekle yükümlüdür.
Barter Sözleşmeleri Nedir ve Neleri Kapsar?
Barter sisteminde mal veya hizmet talep edebilmek için sisteme üye olmak şarttır. Şirketin faaliyet alanının ne olduğuna bakılmaksızın her ticari işletmenin barter sistemine üye olma hakkı bulunmaktadır.
Barter işletmesinin üyeler ile yaptığı sözleşme; tarafların çeşitli hak ve yükümlülükler üstlendiği, Türk Borçlar Kanunu’nda yer almaması nedeniyle karma nitelikli (sui generis) bir sözleşme türüdür. Sözleşmenin asıl amacı, üye şirketlerin mal ve hizmet almasını kolaylaştırmak ve sisteme duyulan güveni arttırmayı sağlamaktır.
Türk Hukuku’nda barter sistemi ile ilgili bir düzenleme bulunmadığı için doktrinde bazı görüşler; barter şirketi ile barter üyesi arasındaki barter sistemine girişi sağlayan sözleşmeyi barter sözleşmesi olarak nitelendirirken bazı görüşler ise bunun bir üyelik sözleşmesi olduğunu, sözleşmenin sadece sisteme üyeliği içerdiğini ancak sistem içerisinde yapılan ek protokollerle ekstra bir sözleşmeye gerek duymadan üyelerin yaptığı mal ve hizmet alışverişinin de düzenlendiğini ifade etmektedir.
Barter sistemine özgü cari hesap sözleşmesi Türk Ticaret Kanunu madde 89’da yer alan klasik cari hesap sözleşmesinden farklıdır. Çünkü, alıcı ve satıcı arasındaki ticaret ilişkini kontrol eden ve bunu cari hesap tutarak sisteme geçiren barter şirketi de bu sözleşmeye taraftır.
Barter şirketinin bu sözleşmeye taraf olması; üyeleri kontrol yükümlülüğü kadar sistemin tıkanmaması için sisteme doğru üyelerin bulunması, üyelerin cari hesaplarının durumu hakkında düzenli bilgi verme ve sisteme sunulan mal veya hizmetleri düzenli bir şekilde güncelleyerek üyelerin doğru bir şekilde kullanmasına yardımcı olmayı sağlar.
Barter Sözleşmelerinde Sorumluluk ve Sona Erme?
Barter sözleşmesinin uygulamada genellikle 12 ay için yapıldığı görülmektedir. 12 ay sonunda üye firma borçlarını ifa ederek sözleşmeyi sonlandırabilir. Barter üyelik sözleşmesi olağan bir şekilde sona erdiğinde barter üyesi firma, barter sisteminin sunduğu tüm hizmetlerden yararlanma hakkını kaybeder. Barter şirketi, sözleşmenin sona ermesinin ardından üye şirkete karşı yükümlülüklerinden kurtulacaktır fakat üyelik ücreti adı altında herhangi bir ücrete de hak kazanamayacaktır.
Barter sistemine üye firma, üyelik sözleşmesi sona ermesine rağmen borcunu ifa etmemişse artık sözleşmenin olağan yolla sona ermesinden bahsedilmeyeceği gibi barter şirketi de borcunu nakit olarak talep edebilecektir. Kural olarak barter şirketinde paranın kullanılmadığını ve mal veya hizmet alımının, mal ve hizmet ile ödendiğini belirtsek de, hemen hemen tüm barter şirketleri tarafından borca aykırılık durumlarında borcun nakit olarak talep edilmesi mevcut bir yaptırımdır. Barter organizasyonunu işleten şirket devlet aracılığı ile cebri icra yoluna başvurabileceği gibi dava açma hakkına da sahiptir.
Barter sözleşmesi karma nitelikli bir sözleşme olduğundan Türk Borçlar Kanunu vekalet sözleşmesi hükümlerinin uygulanabileceği belirtilmektedir. Üye şirketin iflası veya tüzel kişiliğin sona ermesi gibi hallerde olağanüstü fesih sebebi olarak sözleşmenin sona erdirilebileceği belirtilmektedir. Türk Borçlar Kanunu’nda belirtildiği üzere; sürekli borç doğuran sözleşme niteliğinde olan barter sözleşmesinin taraflar için çekilemez hale gelmesi durumunda haklı nedenle fesih yolunun kullanılabileceği de belirtilmektedir.
Barter şirketinin satılan mal veya hizmeti denetleme yükümlülüğü bulunmadığından taraflar ayıba karşı tekeffül gereği gerekli incelemeyi yaparak eğer mal veya hizmet ayıplıysa diğer üye firma ile aralarındaki münferit sözleşmeyi olağanüstü bir şekilde feshedebilir.
Sonuç
Barter sistemi, son dönemlerde yaşanan küresel ekonomik krizler neticesinde, yeni ödeme yöntemi veya finansman kaynağı arayışında bulunan şirketlere; alınan mal veya hizmete karşılık mal veya hizmet ile ödeme imkânı sunmaktadır. Barter şirketinin kontrolü altındaki barter organizasyonu; pazarlama veya üretim sıkıntısı çeken, stoğunu eritmekte zorlanan ya da atıl üretim kapasitesi olan şirketleri ortak bir pazarda birleştirmek amacındadır.
Banka ve finansal kiralamaya rakip olarak yeni bir finansman kaynağı ve ödeme aracı olarak nitelendirilse de sistemin içindeki şirketlere sağladığı yarar bunlarla sınırlı değildir. Sistem şirketlere, nakitlerinin kasalarında kalması, pazarlarını genişletme şansı, rekabet üstünlüğü, yeni iş birlikleri sunma, atıl üretim kapasitelerini genişletme ve daha fazla kar etme hedefi sunmaktadır. Barter sistemi ile şirketler; kaynaklarını, likiditelerini ve zamanlarını ortak bir piyasa içerisinde verimli şekilde kullanarak büyümektedirler. Bu durum, aynı zamanda ülke ekonomisine de yüksek fayda sağlama potansiyeline sahiptir.
Ülkemizde yasal bir düzenleme bulunmadığı düşünüldüğünde; ekonomik kriz anlarında çözüm olarak sunulan vergi affı gibi yasal düzenlemeler yerine, barter sisteminin yaygınlaştırılması ve bu sistemin özellikle KOBİ’ler ile çalışmaya uygun hale getirilmesi, küçük şirketlerin büyük pazarlara açılmasını sağlayarak, barter sistemindeki her paydaşın kazanacağı adil bir piyasa hedefi ile ülkemizin, yüksek kur ve enflasyon karşısında kendi kaynaklarını verimli kullanmasını ve ekonomik krizlerden daha güçlü çıkmasını sağlayacaktır.
Kaynakça & Referans
[1] Celal Gürsoy, Barter El Kitabı, İstanbul (1998), 2. Baskı, s. 3.
