Yolcu veya kargo taşıma işlemlerinde; Varşova veya Montreal Konvansiyonu Hükümleri ve Hava Yolu Taşımacılık Hukuku Hükümleri uygulanmaktadır.
Hava Yolu Taşımacılık Hukuku Nedir?
Hava yoluyla yapılan yolcu veya kargo taşımacılığında genellikle ülkelerin ulusal hukuk hükümleri uygulanırken, uluslararası yolcu veya kargo taşıma işlemlerinde Varşova veya Montreal Konvansiyonu hükümleri uygulanmaktadır.
Konvansiyonda hüküm bulunmayan hallerde taşıma sözleşmesinin taraflarınca kararlaştırılmış ulusal hukuk hükümleri uygulanma imkânına sahiptir. Taraflarca uygulanacak ulusal hukuk hükümlerinin kararlaştırılmadığı hallerde ise, bağlama kurallarına göre belirlenecek ulusal hukuk hükümleri uygulanmaktadır.
Hava Yolu Taşımacılığı Nedir?
Hava yolu taşımacılığı; “insan ve kargonun zaman ve yer faydası olacak biçimde, bir hava aracı ile havadan yer değiştirmesi” olarak tanımlanmaktadır. Taşımacılık ya da kargo anlayışı, bilindiği üzere, herhangi bir ürünün herhangi bir malzemenin, istenilen bir yerden alınması, istenilen diğer bir noktaya, yine istenilen zamanda, sağlıklı koşullarda teslim edilmesi anlamına gelmektedir.
Günümüzde bu alanda hizmet veren birçok işletme bulunmakla birlikte, kargo ifadesi kullanıldığında genelde akla, kara yolu ile taşıma işlemlerini gerçekleştiren ulusal veya uluslararası kargo şirketleri gelmektedir. Ancak, hava yolu hukuku yalnızca cansız nesnelerin taşıma işlemini değil bununla birlikle yolcu taşımacılığını da kapsamaktadır. Başka tanım ile hava taşımacılığı sayesinde insan ve kargonun uçak, helikopter vb. hava yolu taşıtlarıyla yer değiştirebilmesidir.
Uluslararası Hava Yolu Taşımacılığı Nedir?
Havacılık sektörünün gelişmesi ve büyümesi ile normal olarak bazı problemler ortaya çıkmış ve ortaya çıkan bu uyuşmazlıklar kimi zaman uluslararası boyut kazanmıştır. Bu problemlere uluslararası anlaşmalar ve sözleşmeler yapılmıştır.
Genel olarak İç taşımalarda ulusal hukuk hükümleri ilk sırada uygulanırken, uluslararası taşımalarda Varşova veya Montreal Konvansiyonu hükümleri uygulanmaktadır. Hava yolu taşımacılığının uluslararası yanının ağırlıklı olması nedeniyle uluslararası Konvansiyon hükümleri büyük bir önem arz etmektedir ve ulusal hukuk hükümlerini de etkilemektedir.
Uluslararası hava yolu taşımacılığına ilişkin yeknesak kurallar getiren ilk düzenleme Varşova Konvansiyonudur. Tam adı Uluslararası Hava Taşımalarına İlişkin Bazı Kuralların Birleştirilmesi Hakkında Sözleşme ve Eki Protokol olan 1929 tarihli Varşova Konvansiyonu 13 Şubat 1933 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Konvansiyon ile uluslararası hava taşımalarında, yolcu, yük ve bagajla ilgili kayıtlar ve taşıyıcının, yolcunun, göndericinin ve alıcının hak ve yükümlülükleri ile bunların kullanılmasına ve taşıyıcının hukuki sorumluluğuna ilişkin usul ve esaslar Varşova Konvansiyonu ve devamı niteliğinde olan Montreal Konvansiyonu Türk Hukukunca belirlenmiş, Montreal Konvansiyonu halihazırda uyuşmazlıklarda baz alınan anlaşma olmuştur.
Varşova Konvansiyonu Nedir?
Varşova Sözleşmesi hava yoluyla uluslararası yolcu, bagaj ve eşya taşıma sözleşmeleri bakımından bir örnek kurallar getirmektedir.
1933 yılında yürürlüğe giren Varşova sözleşmesi, döneminde hava yoluyla uluslararası taşımalar konusunda bir deneyim olmadığı için yakın gelecek için en acil konular üzerinde durur.
Bu konular: bir kaza sonucunda ölüm veya yaralanma halinde yeni doğan bir endüstrinin ağır sorumluluklardan korunması ve yolcu bileti ve yük senedinin yeknesak olmasıdır. Sözleşmede, sözleşmenin hangi hallerde uygulanacağına, taşıyıcının ne zaman ve hangi koşullarda sorumlu olacağına, taşıyıcının sorumlu olması halinde sorumluluğun sınırlandırılmasına; azaltmasına veya sorumluluktan tamamen kurtulmasına imkân veren savunma imkânlarına, tazminat talep eden kişinin hangi hallerde öngörülen sınırın ötesinde tazminat talep edebileceğine, sözleşmenin sorumluluğa ilişkin hükümlerinin münhasıran uygulanmasına, bagaj ve yük bakımından zamanında yapılmış zarar bildirimine, yetkili mahkemeye, hak düşümü süresine, birden fazla taşıyıcı olması halinde davanın kime yöneltileceğine ilişkin hükümler yer almaktadır.
Montreal Konvansiyonu Nedir?
Montreal Sözleşmesi, Varşova Sözleşmesi’nin günümüz koşullarıyla uyumlaştırılması amacıyla Montreal’de yapılan Uluslararası Hava Hukuku Konferansına katılan devletler tarafından imzaya açılmıştır. Sözleşmeyi ülkemiz de imzalamıştır.
1999 yılının mayıs ayında Montreal’de toplanan diplomatik konferansta Havayoluyla Uluslararası Taşımacılığa İlişkin Belirli Kuralların Birleştirilmesine Dair Sözleşme kabul edilmiştir. Montreal Sözleşmesi olarak adlandırılan bu sözleşme 4 Kasım 2003 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Hâlihazırda sözleşmeye 119 devlet taraftır.
Uluslararası Hava Yolu Kargo Taşımacılığının Hukuki Çerçevesi
Montreal Konvansiyonu kapsamında taşıyıcının sorumluluğu 17 vd. maddelerde düzenlenmiştir. “Eşyanın/Kargonun Hasara Uğraması” başlıklı 18. madde ve devamındaki ilgili maddeler kapsamına “kargo” ile taşınan her tür mal girmektedir. Bu anlamda, bagaj ve posta taşımaları madde kapsamı dışında iken, hayvanlar duruma göre 18. madde kapsamında kargo olarak taşınabilir.
Taşıyıcı; kargonun tahrip olması, kaybolması ya da kargoya zarar gelmesinden hasara neden olan olayın hava yoluyla taşıma sırasında ve kargonun taşıyıcının denetimi altında olduğu zaman diliminde meydana gelmiş olması halinde, üst sınıra kadar mutlak sorumludur.
Gecikmeden Doğan Hasarlardan Sorumluluk
Taşıyıcı, taşıma sırasında gecikmeden doğan hasarlardan sorumludur. Sorumluluğun koşulları, zarar ve illiyet bağıdır. Taşıyıcı, zararı önlemek için makul ölçülerde tüm önlemlerin alındığını ya da bu önlemlerin alınmasının imkânsız olduğunu ispat ettiği takdirde sorumluluktan kurtulur (MK m. 19). Taşıyıcı hasarın tazminat talep eden kişinin veya haklarını devralanın kişinin kayıtsızlığı, yanlış fiili veya ihmalinden kaynaklandığını ya da bunların zarara katkı sağladığını ispat ederse, ispat ettiği bu kusur oranında sorumluluktan kurtulacaktır.
Sorumluluğun sınırı m. 22/3’te düzenlenmiştir. Hükme göre, eşya taşımasında, taşıyıcının tahribat, kayıp, hasar veya gecikmeden doğan sorumluluğu her bir kilogram başına 17 Özel Çekme Hakkı ile sınırlıdır.
Taşıyıcının Yolcunun Ölümü veya Yaralanması Dolayısıyla Meydana Gelen Zararlardan Sorumluluğu
TSHK’nın 120’nci maddesinde yolcunun ölümü veya herhangi bir cismani zarara uğraması halinde, bu zarara sebebiyet veren kaza, hava aracında veya iniş veya biniş sırasında meydana geldiği takdirde, taşıyıcının sorumlu olacağı belirtilmektedir.
Montreal Sözleşmesi bu hususu hemen hemen aynen Varşova Sözleşmesinde olduğu gibi devam ettirmiştir. Taşıyıcı uçakta veya iniş veya biniş işlemleri esnasında meydana gelen kaza dolayısıyla yolcunun ölümü veya yaralanmasından sorumludur.
Taşıyıcının Bagajın Uğradığı Zarar Dolayısıyla Sorumluluğu
Montreal Sözleşmesi; bagaj bakımından taşıyıcıya teslim edilmiş ve taşıyıcıya teslim edilmemiş bagaj ayrımı yapar.
Taşıyıcı, teslim edilmiş bagajın zıya veya hasarından zarara yol açan olay hava aracında veya eşya taşıyıcının hâkimiyetindeyken meydana gelmişse sorumludur. Eğer zarar bagajın kendi mahiyetinden veya kusurundan kaynaklanmışsa taşıyıcı sorumluluktan kurtulur. Burada öngörülen kusursuz sorumluluk halidir. Ayrıca belirtmek gerekir ki müşterek kusur halinde de taşıyıcı kısmen veya tamamen sorumluluktan kurtulma imkânına sahiptir.
Taşıyıcıya teslim edilmemiş bagaj ve kişisel eşya bakımından ise taşıyıcı sadece kendisinin ve adamlarının kusurundan sorumludur.
Taşıyıcının Eşyanın Uğradığı Zarar Dolayısıyla Sorumluluğu
Montreal Sözleşmesine göre taşıyıcı eşyanın zıya veya hasarından zarara sebebiyet veren olayın hava yoluyla taşıma sırasında meydana gelmesi halinde sorumludur.
Zarar eşyanın mahiyetinden veya kusurundan, paketlemenin üçüncü bir şahıs tarafından yapılması halinde eşyanın yanlış paketlenmesinden; savaş veya silahlı çatışmadan veya kamu makamlarının eşyanın ülkeye girişi, çıkışı veya transit geçişine ilişkin fillerinden kaynaklanmışsa taşıyıcı bunlardan birinden gerçekleştiği oranda sorumluluktan kurtulur.
Sonuç
İncelediğimiz üzere ülkemizde hava yoluyla yapılan yurt içi ve uluslararası taşımalara farklı hükümler uygulanmaktadır. Hatta uluslararası taşımalarda dahi taşıma sözleşmesinin tek yön veya gidiş dönüş olmasına ve gidilen ülkeye göre farklı hükümler uygulanabilmektedir.
Yurt içi taşımalara TSHK’nın Varşova Sözleşmesi ve onu değiştiren Lahey Protokolünden alınan hükümleri uygulanırken, uluslararası taşımalara taşıma sözleşmesinin tek yön veya gidiş-dönüş olmasına, gidilen ülkeye ve bu ülkenin Varşova Sözleşmesi veya onu tadil eden protokollerinden biriyle değişik hali veya Montreal Sözleşmesi’ne taraf olup olmamasına bağlı olarak tespit edilecek Sözleşme uygulanacaktır. Uluslararası taşımalardaki farklılık Varşova Sözleşmesine taraf olan tüm devletler Montreal Sözleşmesine taraf oluncaya kadar devam edecektir.
